ANTİK YUNAN TAPINAKLARI

 

Mayıs ayı sayısında, Mimar Hermogenes'i anlattığım yazıdaki HEXASTYLE terimi fazlaca spesifik bir terim olması itibariyle "hexagonal" ile karıştırılınca  editte eklenen tanım  konuyla ilgili yanlış bilgilenmeye yol açmış olabilir diyerek bu durumu bir "Terminolojik bilgilendirme" fırsatına dönüştürdüm ve "Hexastyle Peripteros" planı bahanesiyle sizlere Antik Yunan Mimarisindeki tapınak planlarından ve  ilişkili  terimlerden sözetmek için bu köşeyi işgal ettim...:))
Umduğum o ki antik çağın Yunan sanatında, İ.Ö.7.yy.ın ikinci yarısından itibaren form bulmaya başlayan ve mimari kanadın çok   önemli bir unsuru olan tapınaklarda kullanılan planlara ilişkin, çok detaya girmeden vereceğim nispeten basit bilgiler bu konuya ilgi duyan okuyucularımızın antik yerleşimlere yaptıkları ziyaretleri daha anlamlı ve anlaşılır kılmaya yardımcı olur.
Öncelikle, dikdörtgen planlı tapınak yapılarının prototipinin MEGARON denilen, avlusunda ahşap sütunları bulunan Miken evleri olduğunu belirtelim. Bu form zaman içinde gelişip farklı planlarda uygulanarak tapınak mimarisinin ana formunu oluşturmuştur.
Bu gelişim sürecinde  çeşitli tapınak planları gözlemlenir.
Ama önce
tapınakların kabaca hangi bölümlerden oluştuğunu kısaca aktaralım;
Stylobat: Tapınağın oturduğu, krepidoma (basamaklar) üzerinde oluşan düz alan.
Anta: Tapınak duvarlarının sonlandığı duvar uzantısı.
Naos (Cella): Tapınağın, kült heykelinin de içinde bulunduğu ana mekan.
Pronaos: Naosun önünde yeralan, nispeten küçuk giriş  bölümü.
Opisthodomos: Naosun arkasında bulunan pronaos benzeri mekân.
Pteroma: Tapınağın naos duvarı ile sütunları arasında kalan alan, koridor.
Peristasis: Tapınağı çevreleyen sütun dizisi.
Architravı(baştaban) da içeren saçak ve alınlıktan oluşan çatı yapısı

Tapınak planlarını  sınıflandırmak istersek;
A: Anteli tapınak. (Templum in antis) Bu plan tipinde iki ante arasında iki adet sütun yeralır
B: Çift anteli tapınak. Ön ve arkada, içlerinde ikişer sütunlu anteleri bulunan tapınak
C: Prostylos tapınak: Ön tarafında ante duvarları ve onun önünde de antalar ve diğer sütunlarla aks oluşturacak şekilde konumlanmış dört sütun bulunan tapınak.
D:Amphiprostylos tapınak: Ön ve arka cephelerinde prostylosta olduğu gibi sütun sırası bulunan tapınak.
E: Peripteros tapınak: Cellanın çevresinde tek sıra sütun dizisi bulunan  tapınak.
F:Dipteros tapınak: Cellanın çevresinde çift sıra sütun dizisi bulunan tapınak.
G:Pseudodipteros tapınak: Cellayı çevreleyen sütun dizisinin bir sütun dizisi kadar boşluk bırakılarak sıralandığı (sahte dipteros) tapınak
şeklinde ifade edebiliriz.
Bu planlar dışında pseudo peripteros(sahte peripteros), tholos (dairesel tapınak) ve diğer planların farklı versiyonları da kullanılmıştır ancak yukarıda sıraladıklarımız en çok uygulanmış olanlardır.
Yukarıda yaptığımız açıklamalardan da anlaşılacağı üzere;
Peripteros...dipteros...vb. gibi terimler
dikdörtgen planlı tapınakların duvarlarını çevreleyen sütunların ne şekilde konumlandığına ilişkin terimlerdir.
Bu yazıya vesile olan Hexastyle...tetrastyle... gibi sayısal ön eklere gelirsek, çok sık kullanılmamakla birlikte; tapınak duvarını çevreleyen sütunlardan kısa taraflarda yeralan bölümdeki sütunların sayısı ile ilintilidir.
Örneğin Teos'daki Dionysos Tapınağı  6×11 sütünlu bir Hexastyle peripteros...Ankara'daki Augustus Tapınağı (ilk donemi) öndeki dört sütunuyla tetrastyleos prostylos arkada iki iç sütunu ile distyle in antistir. (Dış sütun sırasının sonraki yıllarda eklendiği düşünülmektedir)
Tapınakların özelliklerini ifade etmekte kullanılan  bir başka detay terimi de  sütunların birbirlerine olan mesafelerde kullanılan orantılama sistemine ilişkindir ve sütun alt çapının sütun açıklığına olan oranı ile belirlenir.
Bunlardan bazıları da; Efes Artemis tapınağında (2. Evresi) ve Teos Dionysos tapınağında kullanılan eustylos (1:2 1/4), Priene Zeus tapınağında kullanılan systylos (1:2), Chrysa Apollo Smintheion da kullanılan pyknostylos (1: 1 1/2) ile örneklenebilir...

Doric, Ionic, korinthian gibi terimler ise yapılarda kullanılan düzenler ile bağlantılıdır ve en belirgin şekilde tapınağın estetik ve plastik açıdan stilini ifade eder. Dor düzeninde sütun stylobata oturur ve oldukça sade bir sütun başlığı (echinus ve abachustan oluşur) kullanılmıştır. İon düzenindeki sütunlar altlıklar üzerine oturur ve başlıklarında volute (spiral şeklindeki süsleme detayı), yumurta dizisi gibi süslemeler yeralır. Korinth ve Kompozit stilde yine sütun altlıkları bulunur ve  sütun başlıklarında yoğun bitkisel kabartmalar özellikle achantus yaprakları en ayırdedici özelliklerdir...sözünü ettiğimiz farklılıklar, yapının architrav  detaylarında ve sütunların yivlerindeki karakteristikte de kendini gösterir.
Aslında tapınak stilleri bu kısa terminolojik bilgilendirme yazısına sığmayacak kadar kapsamlı bir konu ama en azından isimleri duyduğumuzda bağlamını algılamamıza faydası olur diyerek bu kadarını eklemekle yetineceğim...
Belki başka bir yazının ana konusu olarak  çok daha detaylı aktarmak mümkün olur ileride...